In 1907 werd de Stichting Valkenheide opgericht als opvoedingsgesticht voor jongens op initiatief van de Nederlands-Hervormde kerk. De instelling verrees op een 80ha groot terrein ten oosten van de weg van Maarsbergen naar Leersum, dat aangekocht werd van de Waalse Diaconie te Amsterdam en enkele landbouwers in de omgeveing. De naam is ontleend aan de voormalige hofstede Valkeneng, die reeds in 1656 genoemd wordt bij de verkoop van het proosdijgoed Maarsbergen. Naar ontwerp van architect C. B. Posthumus Meyes werden vanaf 1911 een hoofdgebouw, een paviljoen voor 90 jongens, een werkplaats, schoollokalen, een gebouw voor water- en licht voorziening, een boerderij en enige woningen gebouwd. De eerste steen werd op 6-7-1911 gelegd. Op 4-10-1912 vond de officiële opening door koningin-moeder Emma plaats.
Op de foto links het door brand verwoeste hoofdgebouw, rechts een luchtfoto uit 1984.
Valkenheide is in de loop der tijden voortdurend veranderd en uitgebreid. Zo kwam er een nieuw paviljoen, een observatie-paviljoen, een schoolgebouw, woningen voor beambten, een smederij en een bakkerij. Verder zijn op Valkenheide het Leerhuis ‘De Valkenburcht’, het Museum Valkenheide en een eigen begraafplaats te vinden. Weer later ontstonden op het terrein de Scholengemeenschap Maarsbergen (SGM) en VSO School De Sprong die nog steeds op Valkenheide actief zijn. Thans in 2013 zijn een aantal voorzieningen op Valkenheide onderdeel van JOOZT dat onderdeel is van LSG-Rentray, een moderne grote multisectorale jeugdzorgorganisatie.
Voormalig boerderij – Gemeentelijk Monument, Scherpenzeelseweg 42
In 1912 werd Valkenheide, een ‘Opvoedingsgesticht voor jongens vanwege de Nederlandsche Hervormde Kerk’ officieel geopend door koningin-moeder Emma. Belangrijke redenen om het opvoedingsgesticht in Maarsbergen te vestigen waren de goedkope grond (heide) en de goede bereikbaarheid (station Maarsbergen aan de spoorlijn Utrecht-Arnhem). De heidegrond werd ontgonnen door de Nededandsche Heidemaatschappij en in cultuur gebracht. Tot de eerste gebouwen die op Valkenheide verrezen, behoort de boerderij aan de Scherpenzeelseweg. De aanbesteding van de boerderij en een vrijstaande stal voor 60 varkens vond al plaats in 1911. De boerderij en bijgebouwen zijn een ontwerp van architect C. B. Posthumus Meyjes.
De bakstenen boerderij heeft een wat afwijkende bouw vergeleken met de andere boerderijen van Maarsbergen, vooral door de toepassing van geknikte zadeldaken. De boerderij zelf bestaat uit drie delen. Een voorhuis met daarachter een hoger stal- annex schuurgedeelte, waarvan de nokken van de met rode pannen gedekte, licht geknikte, zadeldaken haaks op de weg staan. De stalgevel is naar de straat gericht. Haaks hierop staat een lange, lagere, voormalige koestal onder een met rode pannen gedekt zadeldak. Dit is nieuwbouw uit 1962, die de oorspronkelijk kleinere stal verving. Het woonhuis was oorspronkelijk in tweeën gedeeld: een wat groter gedeelte voor de boer en een kleiner gedeelte voor de knecht. De in originele staat verkerende varkensschuur uit 1911 ligt schuin achter de boerderij, met de nok van het geknikte zadeldak evenwijdig aan de Scherpenzeelseweg. Oorspronkelijk werd op Valkenheide aan de jongens alleen les in het boeren- en tuindersvak gegeven, aangevuld met vrijwillige tekenlessen in de avonduren. Vandaar dat de in 1912 gebouwde boerderij een prominente rol had binnen het opvoedingsgesticht. Overigens niet alleen voor de lessen, maar natuurlijk ook voor de voedselvoorziening van de jongens.
Er kwam al snel een ambachtsschool op het terrein, maar de boerderij bleef voor de opleiding in gebruik, omdat een aantal jongens zich geroepen bleef voelen tot het boeren- en tuindersbedrijf. Na de oorlog, als de grote uittocht van arbeiders uit de landbouw begint door grootschalige mechanisatie, wordt de boerderij alleen nog gebruikt als “therapie”. Jongens die het echt verbruid hadden op school, moesten (met de handen) flink meehelpen op de boerderij. Vanaf de jaren tachtig van de vorige eeuw werkte dat niet meer en fungeerde de boerderij min of meer zelfstandig. Aan het einde van- de vorige eeuw is de boerderij door de stichting, die ook de jeugdhulpverleningsinstelling beheert, in erfpacht uitgegeven. Deze fungeert nu als paardenhouderij.
Voormalige dienstwoning – Gemeentelijk Monument, Valkenheide 29
Waarschijnlijk is het pand Valkenheide 29 een van de ‘enkele Beambte-woningen’, waarvoor in 1919 bouwvergunning werd verleend. Het bouwjaar van de woning ligt tussen 1919 en 1922.
Voormalige dienstwoningen – Gemeentelijk Monumenten, Valkenheide 31-32 en 33-34
Voormalige dienstwoning, thans museum – Gemeentelijk Monument, Valkenheide 38
Watertoren – Gemeentelijk Monument, Valkenheide Ongenummerd
Voor de bouw van de watertoren werd in 1928 vergunning verleend. In 1957 werd de watertoren grondig verbouwd en begin 1992 buiten gebruik gesteld.
Leerhuis De Valkenburcht – Valkenheide Ongenummerd
In dit kerkgebouw De Valkenburcht, worden wekelijks leerdiensten gehouden. Bezoekers gaan daar samen op zoek naar de joodse wortels van het Christendom.
Begraafplaats – Gemeentelijk Monument, Valkenheide Ongenummerd
Voormalige dienstwoningen, villa en directeurswoning – Gemeentelijk Monumenten, Woudenbergseweg 2, 6-8, 14-16, 30 en 34
Voormalige dienstwoningen – Gemeentelijk Monumenten, Woudenbergseweg 32 en 36
De portierswoning van Valkenheide is rechts van de hoofdingang gelegen. De woning is nog niet ingetekend op een situatietekening van het terrein uit 1918. In een plan uit 1922 wordt het pand aangeduid als ambtenaarswoning.
De voormalige dienstwoning op nummer 36 is gebouwd aan de noordelijke oprijlaan die via de Scherpenzeelseweg toegang geeft tot het terrein. Deze woning staat wel ingetekend op bovenvermelde situatietekening uit 1918.
Referenties
- Maarn, geschiedenis en architectuur, pagina 172, 177, 178, 196
- Boerenbouw op Herengoed, pag 32.
- Valkenheide 85 jaar jeugdzorg, 1996 (herziene uitgave van ’75 jaar Valkenvlucht’).
- RHC Zuidoost Utrecht, beeldbank Maarn foto’s 241val015, 241val003(1984), 241val030.
- CHC Collectie: foto’s 22-10-2013
- Wikipedia Lijst van gemeentelijke monumenten in Utrechtse Heuvelrug
- Website Leerhuis De Valkenburcht.
- Website Scholengemeenschap Maarsbergen.
- Website VSO School De Sprong.
- Website JOOZT.
- Website LSG-Rentray.
