De terreingesteldheid van de Utrechtse Heuvelrug bood in de vroege middeleeuwen tijd slechts beperkte mogelijkheden tot het aanleggen van bouwlanden, te weten in een smalle zone middelhoge gronden langs de flanken van de Heuvelrug. In deze zone lagen in de Karolingische tijd (750-900 n. Chr.) dan ook kleine agrarische nederzettingen. Het agrarische systeem was gebaseerd op een gemengde bedrijfsvoering, waarbij na het jaar 1000 een sterker accent op de akkerbouw kwam te liggen. De akkercomplexen, waar de akkers van verschillende boeren bijeen lagen, worden in Utrecht “engen” genoemd. Elders is de benaming “es” of “enk”. Engen komen vooral voor in een langgerekte strook tussen Zeist en Rhenen (de zuidwest-flank) en slechts op enkele plaatsen langs de noordoostflank (o.a. bij Maarn en Maarsbergen). De engen werden regelmatig bemest met schapenmest. Deze werd verkregen door de schapen overdag op de heide te laten lopen en ’s avonds op te sluiten in schaapskooien. Om zoveel mogelijk mest te verkrijgen en om de schapen op een droge strooisel laag te laten staan, werden (heide-)plaggen in de schaapskooi gebracht. Door de eeuwenlange bemesting werden de engen opgehoogd.
De Maarnse Eng is gelegen op de flank van de Heuvelrug en dateert in ieder geval uit de elfde eeuw. Mogelijk is de Eng nog ouder, omdat Maarn in het jaar 1028 pas voor het eerst wordt genoemd (als Mandron). Op de oostzijde van de Eng lag een tiental boerderijen op de acht meter hoogtelijn (boven NAP), langs de doorgaande weg in de richting van (Oud-)Leusden en Amersfoort. De bijbehorende hoevestroken lagen in zuid-westelijke richting tegen de helling van de Heuvelrug. De foto’s hieronder laten Aarendal en De Pol zien, inmiddels verdwenen boerderijen op de Maarnse Eng. Alleen straatnamen herinneren nog aan deze oude hoeven.
De Maarnse eng moet het resultaat zijn geweest van een systematisch opgezette ontginning. Van oudsher had de Bisschop van Utrecht in Maarn een overheersende invloed en mogelijk heeft deze een rol gespeeld bij de opzet van de ontginning. Een belangrijk deel van de bisschoppelijke rechten is in de late middeleeuwen overgegaan naar het Domkapittel te Utrecht. Zo had het kapittel het recht om in geheel Maarn tienden te heffen. Dit betekende dat boeren één tiende van de opbrengst van hun veldgewassen (meestal rogge en boekweit) aan het kapittel kwijt waren; oorspronkelijk werd de tiend in natura geheven, maar later werd deze in de vorm van geld betaald. Ook had het kapittel tot het midden van de zeventiende eeuw een groot deel van Maarn in eigendom.
Op de eng lag het bouwland van de hele nederzetting bij elkaar. Het belangrijkste kenmerk van de eng was het ontbreken van een omheining rond de akkers van de deelnemende boeren. Het gebruik van de eng was aan regels gebonden. De boeren op een eng begonnen gelijktijdig met zaaien en oogsten, zodat de eng na de oogst in gebruik genomen kon worden als tijdelijke weidegrond voor het vee. Ook waren zij verplicht om op bepaalde delen van de eng dezelfde gewassen te verbouwen.
Hierboven een foto van de in 2013 nog voor een gedeelte bestaande laatste akker van de Maarnse Eng bij de Hoekenkamp, bekend om de talloze planten die er voorkomen. Op de foto ernaast een oeroud stukje van een vlechtheg langs de akker, stammend uit de tijd dat het prikkeldraad nog niet was uitgevonden.
De bouwlanden die eertijds bij de Maarnse eng behoorden, zijn in de loop der tijden vrijwel allemaal verdwenen onder het dorp Maarn of bebost. Van de boerenerven op de eng is eveneens weinig óver. In 1993 werd in de dorpskern op de hoek van de Hertenlaan en de Kapelweg nog het boerderijtje Aarendal gesloopt. De Stichting Aarendal heeft geprobeerd het boerderijtje met weide als één van de laatste stukjes oud-Maarn te bewaren, maar tevergeefs. Het moest plaatsmaken voor nieuwe woningen. Dit was zeer spijtig, omdat de keuterboerderij Aarendal de (armoedige) geschiedenis van Maarn in één oogopslag liet zien. De Hoekenkamp was toen het laatst overgebleven boerderijtje van de Eng en beoogd gemeentelijk monument. Deze boerderij is in 2008 afgebroken en enigzins historiserend herbouwd. De foto’s hieronder tonen de vóór- en achtergevel van de laatste boerderij van de Maarnse Eng bij het begin van de sloop.
Referenties
- Maarn, geschiedenis en architectuur, pag 17, 118.
- De Marke Mandron/Manderen, pag 12, 25.
- CHC Collectie, foto’s 2008 en eerder.
