De spoorweg van Utrecht naar Arnhem is in de periode 1834-1845 in feite dwars door het toenmalige dorp Maarn aangelegd. Daardoor is er sindsdien sprake van Maarn-Noord en Maarn-Zuid. Deze tweedeling werd nog eens versterkt door de aanleg van de A12 in de periode 1941-1949. Maar als men nu die spoorlijn en snelweg eens even weg denkt, hoe zag Maarn er dan vóór die tijd uit?
Maarn in 1982
Een fragment van de topografische kaart 1:50.000 van 1982 hiernonder laat zien hoe Maarn van west naar oost doorsneden wordt door snelweg en spoorlijn. De zwarte lijn is de Ted Visserweg die vanuit het oosten langs het kerkhof en de Koeheuvels naar het westen loopt. Deze weg is sinds de aanleg van het spoor schuin afgesneden.
Vroeger liep deze weg door naar het 'Regthuys', het oude bestuurlijke centrum van Maarn, gelegen in het midden van de voormalige Maarnse Eng. Hier werd in vroeger tijden vergaderd en recht gesproken. Het oude Regthuys stond op de plaats waar zich nu de Plattenberg bevindt.
Maarn in 1867
Op de gemeentekaart van Hugo Suringar uit 1867 zien we opnieuw de Ted Visserweg, nu onder de naam 'Nieuwe weg' en doorsneden door de spoorlijn. De weg kwam uit bij het nu nog bestaande Huize Plattenberg. De bebouwing van Maarn bestond toen praktisch alleen maar uit het rijtje hoeven in het zwart omkaderde gebied. De bij deze boerderijtjes behorende landerijen op de Maarnse Eng, strekten zich in westelijke richting uit.
Oude wegen
Minder bekend is dat er in vroeger tijden belangrijke wegen door Maarn liepen. In het rijksarchief te Utrecht ontdekten wij onlangs een zeer fraaie kaart van Maarn, stammend uit 1751. Het gaat hier om een kaart waarop heel nauwkeurig percelen, wegen en gebouwen zijn afgebeeld. Bij de kaart behoort ook een nauwkeurige beschrijving van soort, oppervlakte en eigenaar van ieder perceel. Voor de liefhebber van oude kaarten is het een genot om deze kaart te bekijken! Op deze kaart zien wij dat Maarn doorsneden wordt door 'De groote Wegh van Wijk (bij Duurstede) na Amersfoort'. Aan deze toen zeer belangrijke doorgaande weg lag eeuwenlang het gehucht Maarn, voor het eerst genoemd in een oorkonde van 1028. Zouden we daar in het jaar 2028 niet iets aan moeten doen? De akkers en bouwlanden waren in die tijd te vinden op de onderkant van de helling van de heuvelrug. Het gaat hier om een complex van bouwlanden en akkers dat bekend stond als de 'Maarnse Eng'. Aan de oostzijde van de Eng lag een reeks boerderijtjes zoals het niet lang geleden gesloopte Aarendal en het recent herbouwde boerderijtje op de Hoekenkamp. Al deze boerderijtjes lagen aan de eerder genoemde 'groote Wegh van Wijk na Amersfoort'. Op een van de deelkaarten van de kaart uit 1751 is dit alles prachtig terug te vinden, inclusief het centraal gelegen rechtshuis.
De zwarte lijn is weer de Ted Visserweg die in die tijd Buursteeg (zonder 't') heette. Let op de oriëntatie van de kaart, het noorden is niet naar boven, maar zo ongeveer naar rechts. De Buursteeg loopt vanuit het oosten naar het Regthuys in de zwarte cirkel, in die tijd nog niet onderbroken door snelweg of spoorlijn. In de rechthoek ziet men de boerderijtjes, schuurtjes en hooibergen van Maarn en helemaal onderaan loopt de in de titel genoemde 'groote Wegh'. De ansichtkaart hieronder laat de Plattenberg (op de plaats van het voormalige Regthuys) zien omstreeks 1900. Er werd toen nog steeds op die plek vergaderd.
Agrarisch erfgoed
Onlangs is door ons, aan de hand van de eerder genoemde oude kaart, in het veld onderzoek gedaan naar de Maarnse Eng en een aantal oude wegen en schapendriften. Het was zeer verrassend te ontdekken dat heel veel percelen van de Maarnse Eng en de bijbehorende oude wegen nog steeds te vinden zijn onder de moderne bebouwing en de aangrenzende bossen van Maarn. Ook de diverse bijbehorende schapendriften zijn vaak duidelijk zichtbaar in de bossen terug te vinden. Langs deze schapendriften gingen de schapen 's ochtends van de stal naar de heide. Na een dag grazen werden ze dan 's avonds weer door de herder teruggeleid naar de schaapskooi om daar voor de mest te zorgen die van groot belang was voor de vruchtbaarheid van de akkers op de eng. Zelfs 'De groote Wegh van Wijk na Amersfoort' is nog grotendeels aanwezig, vooral buiten de moderne bebouwing als stukken bospad.
Niemand weet echter meer dat het hier gaat om restanten van een eens zo belangrijke weg uit de middeleeuwen. Zelfs de beplante zandwallen die de boerderijtjes beschermden tegen de zandverstuivingen zijn nog zichtbaar in het dorp Maarn terug te vinden, met name waar woningen op deze wallen gebouwd zijn. Ga maar eens kijken in de Eikenlaan, Hertenlaan, Berkenlaan en Dennenlaan. De op deze zandbulten gebouwde woningen zijn dus gelegen op de eikenhakhoutwallen die behoorden tot de oorspronkelijk boerderijtjes. Vooral buiten de bebouwing is het oude wegenpatroon nog zeer gaaf aanwezig als een agrarisch monumentaal landschap. Het beschermen waard als agrarisch erfgoed uit de eeuwenlange geschiedenis van Maarn.
Verder onderzoek
Het feit dat een dergelijke kaart, zoals deze hierboven in het kort is beschreven, ter beschikking staat, betekent dat er nog veel werk aan de winkel is. Er valt veel te verkennen en te onderzoeken. In een serie artikelen wil de Cultuurhistorische Commissie van de vereniging Maarn-Maarsbergen Natuurlijk de oude wegen, schapendriften en houtwallen van het oorspronkelijke Maarn gaan beschrijven. In de beschrijving van alle percelen die bij de kaart behoort, worden ook namen van eigenaren genoemd. Misschien is het ook aardig om te onderzoeken wie dit waren en of er misschien nog nakomelingen van hen te vinden zijn. Verder willen wij in de nabije toekomst lezingen en excursies houden over dit bijzonder waardevolle monumentale agrarische landschap, dat ondanks de aanleg van spoorlijn en A12 nog zeer gaaf terug te vinden is in de bebouwing van ons dorp en de bossen daaromheen. Zodat u, evenals wijzelf, met meer begrip en meer plezier door datzelfde dorp en diezelfde bossen zult gaan dwalen. U zult nog van ons horen.
door: Cees van Lambalgen en Gijs van Roekel
