Voorgeschiedenis, monumenten
De oprichting van de Cultuurhistorische Commissie vond plaats op 17 november 1997. De aanleiding hiertoe was het groeiende besef, dat niet alleen oude, karakteristieke gebouwen of ‘complexen van gebouwen’ als monumenten werden beschouwd, maar voor gemeenten als Maarn veel meer de gebouwen in hun landschappelijke omgeving.
Een belangrijke aanzet tot een nieuwe kijk op monumenten werd gegeven door de rijksoverheid, die het initiatief nam tot het uitvoeren van het Monumenten Inventarisatie Project (MIP 1987-1992).
De rijksoverheid had hiermee de intentie om binnen een korte periode een landelijk overzicht te verkrijgen van de jongere bouwkunst en stedenbouw tussen 1850 en 1940. Een periode waarin ook de gemeente Maarn haar vorm gevonden heeft. De uitvoering van de inventarisatie werd in handen gelegd van de provincie Utrecht, die deze studie zeer serieus heeft opgevat. De provincie Utrecht heeft de studie volgens de standaardmethodiek uitgebreid met de oudere bouwkunst van vóór 1850. Op deze wijze ontstond een databank van alle cultuurhistorisch waardevolle elementen in het landschap. In 1991 is de inventarisatie afgesloten en gepubliceerd. In 1994 heeft de Provinciale Utrechtse Monumentencommissie een voorstel uitgebracht om te komen tot een gemeentelijke monumentenlijst. Helaas heeft het voormalig gemeentebestuur van Maarn dit initiatief niet bestuurlijk gehonoreerd.
De Zanderij en Aarendal
Naast deze provinciale ontwikkelingen hebben twee ontwikkelingen binnen de Maarnse gemeenschap een aanzet gegeven tot meer cultuurhistorisch besef. Dit waren:
- de stenencollectie uit De Zanderij en
- het behoud van het boerderijtje Aarendal.
De bij de zandwinning opgegraven stenen uit de ijstijd hebben bij veel mensen vroeger en nu interesse gewekt. Voorbeelden daarvan zijn o.a. het geologisch park van de heer De Beaufort op de buitenplaats ’t Stort; later is de verzameling overgeplaatst naar de Ruitenberg.
Mensen als Gerard Gonggrijp, Maarten van Vliet en Wim Hoogendoorn als provinciaal ambtenaar, hebben zich ingespannen om deze collectie te bewaren. Ten slotte is een aardkundig monument naar het ontwerp van Peter Enter tot stand gebracht. De vereniging Maarn-Maarsbergen Natuurlijk speelde hierin een belangrijke rol en het bestuur zag hierin dan ook een reden om een Cultuurhistorische Commissie op te richten.
Het begin van de jaren negentig was ook de tijd van het gevecht om het laten voortbestaan van het keuterboerderijtje Aarendal (voorheen Alendall). Een toonbeeld van het verleden, geliefd bij een groot deel van de bevolking en historisch zeer waardevol. Een stichting heeft alles in het werk gesteld om het boerderijtje en het erf te behouden en een plan uitgewerkt om het een zinvolle bestemming te geven. Het mocht echter niet baten, want het politieke college was niet te vermurwen. Gelukkig is door de inspanningen, die o.a. Jan van Engelen heeft verricht, het boerderijtje Aarendal in een boekwerk bewaard gebleven. Het bestuur van de vereniging Maarn-Maarsbergen Natuurlijk, met onder anderen Gonda Laporte en Marja Kossen, zag in genoemde signalen opnieuw een aanleiding om een Cultuurhistorische Commissie (CHC) op te richten en hiervoor diverse mensen te benaderen.
Doelstelling van de CHC
In de brede zin des woords is cultuurhistorie alles wat met de geschiedenis van onze cultuur te maken heeft. De mens heeft door de eeuwen heen geleefd en ingegrepen in zijn natuurlijke omgeving. Dit gegeven is op elke plaats op aarde anders en in overeenstemming met de aard van de bevolking en de natuurlijke ontwikkeling. Cultuurhistorie in de voormalige gemeente Maarn (dorpen Maarn en Maarsbergen) heeft vooral betrekking op de ontwikkeling van het landschap, de ontginning daarvan en de daarbij ontwikkelde bebouwing. De inrichting, vormgeving en het bodemgebruik zijn door de mens bepaald. De wijze waarop dit gebeurde was afhankelijk van de maatschappelijke omstandigheden en de fysieke en technische mogelijkheden. De combinatie van factoren, arme zandgronden, relatief langzame bevolkingsgroei en groot grondbezit zijn nog in veel sporen uit het verleden in het landschap terug te vinden. Voorbeelden hiervan zijn de grafheuvels als archeologische waarden, de monumentale en karakteristieke gebouwen, oude boerderijen(tjes), schaapskooien als historisch-bouwkundige waarden en verkavelingspatronen van landerijen, kerkenpaden, gegraven watergangen als geografisch-historische waarden. Een combinatie van de oude en de jonge monumenten in logisch verband met de hedendaagse ontwikkeling van de kernen Maarn en Maarsbergen bepaalt het werkveld van de CHC.
Open Monumentendagen
De activiteiten zijn onderverdeeld in o.a. kennis vergaren, verstrekken van adviezen, communicatie en draagvlak creëren en vooral actief uitwerken van projecten. De thema’s zijn voornamelijk uitgewerkt met het doel de kennis over de cultuurhistorische onderwerpen te ontdekken en uit te diepen. De presentatie vond plaats tijdens een reeks van door de CHC georganiseerde Open Monumentendagen:
- 1999 – De Historische Buitenplaats Maarsbergen
- 2001 – De Marke Mandron/Manderen
- 2003 – Boerenbouw op Herengoed
- 2005 – Geloven in Monumenten
- 2007 – Treinen door Maarn en Maarsbergen
Op ieder van deze dagen is een fraai verzorgd boekje verschenen, dat gretig aftrek vond. Naast deze presentaties waren er op de Open Monumentendagen vele activiteiten, van broodbakken, bezems maken, boeren-ijs, historisch oogsten, jeugdcreativiteit, tot tentoonstellingen, theater, mini-trein rijden en tractortransport.
Zorg om monumenten
Het verkrijgen van de status van Rijksmonument is na het vaststellen van de landelijke aanwijzing in het midden van de jaren negentig bijzonder moeilijk geworden. Toch is het met veel inspanning gelukt om De Grote Bloemheuvel te Maarsbergen en de boerderij Klein Valkeneng op deze lijst te krijgen. Na discussies in de Utrechtse Monumentencommissie en in overleg met de gemeente Maarn is op ambtelijk niveau de Gemeentelijke Monumentenlijst vastgesteld. Jammer dat het gemeentebestuur deze lijst om financiële redenen niet over wilde nemen. Nu is er in de gemeente Utrechtse Heuvelrug alleen voor de dorpen Maarn en Maarsbergen nog geen gemeentelijke monumentenlijst van kracht en voor alle andere dorpen wel. Maar er is hoop want de lijst voor Maarn-Maarsbergen heeft eerste prioriteit bij de nieuwe gemeente. Het behoud van Tuindorp staat hoog in ons vaandel en mede door een intensieve lobby van de CHC is hier draagvlak voor gevonden en is ons aantasting van dit prachtige dorpsgezicht bespaard gebleven.
Zowel in de voormalige gemeente Maarn als in de gemeente Utrechtse Heuvelrug heeft de CHC een zeer belangrijke stem gehad in het vaststellen van de inhoud van de Welstandsnota.
Bij het samenstellen van het boek Maarn – Geschiedenis en Architectuur, monumenten-inventarisatie provincie Utrecht, SPOU 2003, hebben leden van de CHC deel uitgemaakt van de redactie en is dankbaar gebruikt gemaakt van de plaatselijk aanwezige kennis. Het boek over de boerderij De Brink door Bob Laporte Sr. is zeker het vermelden waard. De CHC gaat door met het interviewen van burgers om kennis uit vervlogen tijden niet verloren te laten gaan. Er zijn foto’s verzameld, posters gemaakt, er is een begin gemaakt met een digitale archivering en een mooie website.
Cultuurhistorische waardenkaart
Een bijzondere plaats in het werk van de CHC heeft het vervaardigen van de digitale Cultuurhistorische Waardenkaart ingenomen. Op deze kaart staat de ontwikkeling van Maarn en Maarsbergen vermeld van 8000 voor Christus tot 1950. Ingedeeld in zes verschillende tijdsperioden. Een unieke kaart voor een zo kleine gemeente en ook uniek in de provincie Utrecht. Vooral de auteur Erik Somsen heeft er samen met een aantal commissieleden veel uren en inspanning in gestoken. De kaart is te bekijken in de bibliotheek van Maarn en te koop bij lijstenmakerij J. v. Eckeveld in Maarn.
Toekomst van de CHC
In de toekomst is er nog veel werk te verrichten. Punten van aandacht zijn onder meer:
– aantasting van de dorpskernen van Maarn en Maarsbergen;
– gemeentelijke monumentenlijst;
– documentatie en archivering;
– open monumentendagen nieuwe stijl;
– historisch onderzoek en publicaties.
Bij de lustrumviering brengt de CHC een uniek kwartetspel op de markt over de natuur en de cultuurhistorie van Maarn en Maarsbergen. Natuur en cultuurhistorie vormen in onze dorpen een prachtige twee-eenheid. De Cultuurhistorische Commissie bestond tot eind 2007 uit de volgende personen: Henk van den Beld, Wim Arendsen, Bob Laporte Sr, David Vroon, Rien Pater, Kees van Lambalgen, Nicole van der Schaaf, Gijs van Roekel, Ad de Jong. Eenieder die belangstelling heeft voor de cultuurhistorie, is van harte welkom om in ons werk te participeren. Ook de inbreng van oude foto’s, prentbriefkaarten, poststukken, en dergelijke is van harte welkom.
u kunt uw materiaal aanbieden via chc@mmnatuurlijk.nl
door: Henk van den Beld
